اگرچه اين مطلب در نگاه عرفي صحيح به نظر مي رسد و اشکالي نيز بر آن وارد نيست ولي هدف از طرح اين موضوع وکالت هاي معمولي و عرفي نيست بلکه مقصود از طرح اين موضوع وکالت هايي است که در دوران غيبت و عدم ظهور رهبران ديني ايجاد مي شود .

و ما به جهت اينکه در دروان غيبت امام عصر يگانه رهبر حي و زنده الهي در روي زمين به سر مي بريم و نيازمند ارتباط با آنحضرت نيز هستيم بايستي به دنبال نايبان و وکيلان آن حضرت بگرديم تا از طريق آنان با او مرتبط باشيم و نيازمندي هاي خود را در جامعه از آن طريق تامين نماييم.

اما از آن جهت که امام عصر داراي دو نوع غيبت بوده و هست در موضوع نيابت هاي آنحضرت نيز بايستي در هر دو مورد مورد بحث قرار دهيم و به تفاوت هاي دو گونه نيابت نيز توجه نماييم.

اقسام نيابت امام عصر:

به جهتي که امام داراي دو غيبت صغري و کبري هست نيابت هاي وي نيز تابع غيبت وي مي باشد و مطابق مقتضيان زمان انجام شده است .

آنچه که در تاريخ به عنوان امر مسلم و قطعي با آن مواجه هستيم اين است که امام داراي دو گونه و دو قسم نيابت و وکالت بوده اند. 1 - نيابت خاصه. 2 - نيابت عامه.

 

نيابت خاصه:

مقصود از نيابت خاصه تعيين افرادي خاص و ويژه با اسم و نام از ميان افراد امين و مورد اعتماد امام به عنوان نايب امام(ع) پس از آغاز غيبت صغري انتخاب و  در ميان مردم براي حل مشکلات مردم و رتق و فتق امور مربوط به امام اقدام مي کنندو کارها و مسئوليت ها را مديريت نمايند.اين افراد، واسطه ى آن حضرت و شيعيان بودند و يكى بعد از ديگرى، عهده دار منصب نيابت شدند.

 

تعداد و مشخصات نواب خاص امام عصر:

در باره تعداد نايبان امام عصر (ع) عدد هاي متعددي در منابع مرتبط نقل شده که گاهي نيز متفاوت به نظر مي رسد که در اين جا به بعضي از آنها اشاره مي نمايم:

برخي منابع تعداد نواب امام د ردوران غيبت صغري را بيش از آنچه که معروف است بيان نموده اند به طور نمونه شيخ طوسي تعدادي فراتر از مشهور بيان نموده و به تعبير ديگر د رمناطق گوناگون به شمارش نواب مختلف پرداخته است مثلا در بغداد عمري و پسرش ، حاجز، بلالي و عطار را معرفي نموده است ودر کوفه عاصمي و د راهواز محمد بن ابراهيم بن مهزيار و در قم احمد بن اسحاق قمي و در همدان محمد بن صالح و در ري شامي و اسدي و در آذربايجان قاسم بن علا و در نيشابور محمد بن شاذان را مطرح نموده است.

و همچنين برخي ديگر نيز مشابه اين اقوال را نقل فرموده اند که به جهت اختصار بدانها نمي پردازيم.

اما آنچه که در ميان شيعيان مشهور است اينکه امام عصر چهار نايب خاص در دوران غيبت صغري به شيعيان معرفي نموده و مردم از طريق آنها با امام ارتباط برقرار مي نمودند و  اين چهار نفر، در بين شيعيان به نام هايى همچون: «نواب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه شريف»، «سفراى حضرت»، «وكلاى خاص»، «نواب اربعه» و «سفراى اربعه» معروفند.

آنان علاوه بر نيابت امام عصر از ويژگي اصحاب امامان پيشين و از جمله  عالمان بزرگ و پارسايان  شيعه نيز برخوردار بودند كه اسامي آنها عبارت است از:

1 -  ابو عمرو، عثمان بن سعيد عمرى كه نخستين نائب حضرت است و نزد شيعيان مقام والايى دارد. او به عمرى معروف است زيرا جدّ مادرش «عمرى» بود.

شغل او در ظاهر، روغن فروشى بود تا دشمنان، به اسرارى كه بين او و امام(عليه السلام)وجود داشت آگاهى نيابند. ابو عمرو، اموالى را كه شيعيان براى امام مى فرستادند در ظرف هاى روغن مخفى مى كرد و نزد امام عسكرى(عليه السلام)مى آورد، زيرا او علاوه بر وكالت امام زمان(عليه السلام)، وكيل امام عسكرى(عليه السلام) نيز بود و مدتى هم به خدمت گذارى و وكالت امام هادى(عليه السلام) مفتخر بود پس عثمان بن سعيد از دوران جوانى در خاندان عصمت و طهارت، افتخار خدمت گذارى داشت. امام عسكرى(عليه السلام) در وصف او فرموده اند: ابو عمرو، ثقه.

امين و مورد اعتماد من است همان گونه كه مورد اعتماد گذشتگانم بود. هر آنچه براى شما نقل مى كند از جانب من است و آنچه را به شما مى رساند از ناحيه من است.

پس از رحلت امام عسكرى(عليه السلام) حضرت مهدى(عليه السلام) عثمان بن سعيد را بر وكالت و نيابت خود ابقا و اين نيابت را به گروهى از شيعيان اعلام كرد. و عثمان بن سعيد بين امام عصر(عليه السلام)و مردم در غيبت صغرى واسطه شد. و گاهى توقيعات و نامه هاى حضرت را به مردم ابلاغ مى كرد.

امام حسن عسکري عليه السلام اين کار را انجام داد و فرمود:

العمري وابنه ثقتان ، فمااديااليک عني فعني يؤديان و ما قالا لک فعني يقولان » (13)

عمري (عثمان بن سعيد) و پسرش(محمدبن عثمان) مورد اعتماد هستند، هرچه آنها به تو برسانند از من مي رسانند وآنچه به تو بگويند از جانب من مي گويند.

و در جاي ديگر فرمود :

«و اشهدوا علي ان عثمان بن سعيدالعمري وکيلي و ان ابنه محمدا وکيل ابني مهديکم » (14)

گواه و شاهد باشيد که عثمان بن سعيد عمري (نايب اول) وکيل من است وفرزندش محمد بن عثمان (نايب دوم) وکيل فرزند من، مهدي شمااست.

2. دومين سفير حضرت مهدى(عليه السلام) محمد بن عثمان بن سعيد عمرى است كه همانند پدر بزرگوار خود، از بزرگان شيعه به شمار مى آيد و موقعيت اجتماعى، تقوا و عدالت او، اعتماد امام و مردم را به خود جلب كرده بود. تا آنجا كه حضرت مهدى(عليه السلام) به او فرمودند: «لم يزل ثقتنا في حياة الاب رضى الله عنه» تو هميشه در زمان حيات پدرت مورد وثوق و اعتماد ما بودى.

شخصى از محمد پرسيد: آيا خود حضرت مهدى(عليه السلام) را ديده اى؟ فرمود: بلى! آخرين بارى كه حضرت را زيارت كردم كنار كعبه بود كه مى فرمود: «اللهم أنجز لى ما وعدتنى» خدايا وعده ظهورم را محقق فرما! و حضرت را در كنار مستجار كعبه ديدم كه به پرده كعبه چسبيده بود و مى فرمود: «اللهم انتقم لي من أعدائك» خدايا انتقام مرا از دشمنانت بستان!

او حدود پنجاه سال نيابت و وكالت حضرت مهدى(عليه السلام) را بر عهده داشت و به خوبى انجام وظيفه كرد و توانست با مدعيان دروغين نيابت مبارزه و به امور مردم رسيدگى كند و توقيعات حضرت را به مردم برساند. تا آن كه در جمادى الاولى سال (304 يا 305 هـ ق) به رحمت ايزدى پيوست.

3. سومين سفير حضرت حجّت(عليه السلام) شيخ جليل القدر ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى است كه از اصحاب امام عسكرى(عليه السلام) به شمار مى آيد. او در آخر ماه جمادى الاولى سال (305 هـ ق) نيابت امام مهدى(عليه السلام) را به عهده گرفت. حسين بن روح ميان شيعيان بغداد، موقعيت اجتماعى خوبى داشت.

آن گونه كه سفير دوم درباره اش گفته بود: او قائم مقام من و سفير بين شما و امام زمان(عليه السلام)است. او وكيل، ثقه و امين است پس در امورتان به او مراجعه و در امور مهم به او اعتماد كنيد! زيرا من امر شده ام تا اين مطلب را به شما برسانم.

وى مدت 21 سال سفارت حضرت صاحب(عليه السلام) را بر عهده داشت و آن حضرت در نخستين نامه اش به او، درود فراوانى تقديمش كرد. حسين بن روح در هجدهم شعبان سال (326 هـ ق) رحلت كرد.

4. چهارمين سفير حضرت مهدى(عليه السلام) ابوالحسن على بن محمد سمرى است كه بنابر دستور امام زمان(عليه السلام) و وصيت حسين بن روح نوبختى نيابت خاص به او منتقل شد و مدت سه سال وكيل خاص آن حضرت بود امّا به لحاظ اوضاع سياسى خاص، شرايط زمان و كوتاه بودن دوران سفارت، فعاليت عمده اى نداشت يا شايد كارهاى او از باب تقيّه و احتياط، براى آيندگان نقل نشده است!

چند روز پيش از رحلت او كه در سال 329 اتفاق افتاد، آخرين توقيع حضرت ولى عصر(عليه السلام) صادر شد و آن حضرت به او اعلام فرمود: «تا شش روز ديگر مرگ تو فرا خواهد رسيد امورت را آماده كن! و مهيّا باش! و شخصى را هم به عنوان جانشين خود تعيين نكن! چون زمان غيبت دوم (كبرى) فرا رسيده است»

الغيبة - الشيخ الطوسي - ص 394 - 395

وأخبرنا جماعة ، عن أبي جعفر محمد بن علي بن الحسين بن بابويه ، قال : حدثني أبو محمد الحسن بن أحمد المكتب قال : كنت بمدينة السلام في السنة التي توفي فيها الشيخ أبو الحسن علي بن محمد السمري قدس سره ، فحضرته قبل وفاته بأيام فأخرج إلى الناس توقيعا نسخته : " بسم الله الرحمن الرحيم : يا علي بن محمد السمري أعظم الله أجر إخوانك فيك ، فإنك ميت ما بينك وبين ستة أيام ، فاجمع أمرك ولا توص إلى أحد فيقوم مقامك بعد وفاتك ، فقد وقعت الغيبة التامة ، فلا ظهور إلا بعد إذن الله تعالى ذكره ، وذلك بعد طول الأمد ، وقسوة القلوب ، وامتلاء الأرض جورا . وسيأتي شيعتي ( 1 ) من يدعي المشاهدة ، ( ألا فمن ادعى المشاهدة ) ( 2 ) قبل خروج السفياني والصيحة فهو كذاب مفتر ، ولا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم " . قال : فنسخنا هذا التوقيع وخرجنا من عنده ، فلما كان اليوم السادس عدنا إليه وهو يجود بنفسه ، فقيل له : من وصيك من بعدك ؟ فقال : لله أمر هو بالغه وقضى . فهذا آخر كلام سمع منه رضي الله عنه وأرضاه .

 

علت انتخاب نواب اربعه:

پر واضح است که انتخاب افراد چهارگانه به عنوان نواب اربعه امام عصر بدون ملاک و معياري نبوده است بلکه از روي ملاک هاي قطعي و بر مبناي شايسته سالاري و رعايت ضروريات زمان و برخورداري از شريط تعامل با مردم و اقشار مختلف زمان و رعايت مصالح مورد نظر امام بوده است از اين جهات با مراجعه به متون حديثي و تاريخي به چند نمونه از آن ملاک ها اشاره مي نماييم.

1. فهم و درايت بالا نسبت به ديگران

2. حساس نبودن حكومت هاى زمان نسبت به نايب

3. صبر و استقامت ويژه در انجام مأموريت

4. رازدارى و حفظ اسرار امام و رعايت اصل تقيه.

 الغيبة - الشيخ الطوسي - ص 391

قال ابن نوح : وسمعت جماعة من أصحابنا بمصر يذكرون أن أبا سهل النوبختي ( 1 ) سئل فقيل له : كيف صار هذا الامر إلى الشيخ أبي القاسم الحسين بن روح دونك ؟ . فقال : هم أعلم وما اختاروه ، ولكن أنا رجل ألقي الخصوم وأناظرهم ، ولو علمت بمكانه كما علم أبو القاسم وضغطتني الحجة ( على مكانه ) ( 2 ) لعلي كنت أدل على مكانه ، وأبو القاسم فلو كانت الحجة تحت ذيله وقرض بالمقاريض ما كشف الذيل عنه أو كما قال.

 

وظايف نواب اربعه

1. زدودن شك و حيرت مردم درباره وجود حضرت مهدى(عليه السلام)

مهم ترين وظيفه نواب چهارگانه به ويژه نخستين آنان، اين بود كه به شيعيان وجود آن حضرت را ثابت كنند و به آنان بگويند كه امام عسكرى(عليه السلام) فرزندى به نام مهدى(عليه السلام)، دارد. او، امام است و اينان وكيل اويند.

2. مبارزه با غلات و مدعيان دروغين مهدويت و بابيّت

3. پاسخ گويى به شبهات و پرسش هاى فقهى و اعتقادى

4. سازمان دهى و سرپرستى سازمان وكالت يعنى نائبان خاص، در هر منطقه اى شخصى را وكيل خود كرده بودند تا آنان به امور مردم رسيدگى كنند. از اين رو نواب اربعه، سازمان وكالت را نيز سرپرستى و رهبرى مى كردند.

5. مبارزه با وكلاى دروغين و مدعيان وكالت

6. حفظ امام مهدى(عليه السلام)، از راه پنهان داشتن نام و مكان حضرت

7. آماده سازى مردم براى پذيرفتن غيبت كبرى

8. دريافت و توزيع اموال متعلق به امام مهدى(عليه السلام)

9 - جلوگيري از فرقه گرايي و انشعابات شيعيان؛